Λήμνος

I

Νησί (475,61 τ. χλμ., 18.104 κάτ.) του Βορείου Αιγαίου πελάγους. Μαζί με το νοτιότερο νησί Άγιος Ευστράτιος, αποτελούσε παλαιότερα επαρχία (521 τ. χλμ.) του νομού Λέσβου, στον οποίο υπάγεται διοικητικά και σήμερα. Πρωτεύουσα του νησιού είναι η Μύρινα ή Κάστρο (5.107 κάτ.), στη δυτική ακτή· άλλοι οικισμοί του νησιού είναι ο Μούδρος, η Κάσπακα, ο Koντιάς, η Ατσική κ.ά.

Το νησί έχει χαμηλό ανάγλυφο, με μέγιστο υψόμετρο στην κορυφή Σκοπιά (430 μ.). Η Λ. έχει μήκος ακτών 259,3 χλμ. και εμφανίζει πολυσχιδή διαμελισμό στη βορειοδυτική πλευρά. Από τη βόρεια και τη νότια πλευρά εισχωρούν δύο βαθιές κολπώσεις (ο Πουρνιάς και ο όρμος του Μούδρου) που χωρίζουν το νησί σχεδόν στα δύο, αφήνοντας μόνο έναν ισθμό. Κολπώσεις παρουσιάζουν επίσης η νοτιοδυτική ακτή (ο όρμος Κοντιάς με τον όρμο Μούδρου δημιουργούν έναν πολύ στενό ισθμό) και σε μικρότερο βαθμό η ανατολική.

Το νησί έχει σχετικά πεδινό έδαφος, κατά συνέπεια η κύρια πηγή εσόδων είναι η γεωργία, με πιο αξιόλογες την ελαιοκαλλιέργεια, την αμπελοκαλλιέργεια και την καλλιέργεια βαμβακιού υψηλής ποιότητας. Αρκετά ανεπτυγμένη είναι και η αλιεία, με εγκαταστάσεις επεξεργασίας αλιευμάτων. Η παραγωγή γαλακτοκομικών προϊόντων είναι μικρή, όμως τα προϊόντα της χαίρουν μεγάλης εκτίμησης. Τα τελευταία χρόνια αναπτύσσεται και ο οικογενειακός τουρισμός.

Ιστορία. Ως παλαιότεροι κάτοικοι της Λ. αναφέρονται από τον Όμηρο οι Θράκες Σίντιες· οι ανασκαφές στην Πολιόχνη, στην ανατολική ακτή του νησιού, αποκάλυψαν έναν μεγάλο προϊστορικό συνοικισμό που μπορεί να αποδοθεί σε αυτό τον λαό, ο πολιτισμός του οποίου παρουσιάζει ομοιότητες με τον θρακικο-φρυγικό πολιτισμό της Τροίας. Τον 8o αι. π.Χ. έκαναν την εμφάνισή τους οι Τυρρηνοί, οι οποίοι θεωρούνται συγγενείς των Ετρούσκων από πολλούς επιστήμονες. Οι ανασκαφές της αρχαίας πόλης Ηφαιστίας έφεραν στο φως δείγματα του πολιτισμού τους, ενώ τεκμήρια της γλώσσας τους, η οποία συγγένευε με εκείνη της Φρυγίας, αποκαλύφθηκαν από επιγραφή που βρέθηκε στο χωριό Καμίνια.

Μετά το 510 π.Χ. ο Μιλτιάδης κατέλαβε το νησί για λογαριασμό των Αθηναίων, στην κατοχή των οποίων παρέμεινε με διάφορες διακοπές έως το 200 μ.Χ. Μετά τα Μηδικά η Λ. εντάχθηκε στην Αθηναϊκή συμμαχία και το 450 π.Χ. δέχτηκε την εγκατάσταση Αθηναίων κληρούχων.

Κατά τη βυζαντινή περίοδο η Λ. ανήκε στο θέμα του Αιγαίου και αποτελούσε επισκοπή. Μετά την Δ’ Σταυροφορία (1204) αποτέλεσε κτήση της Βενετίας και δόθηκε ως φέουδο από τον Λατίνο αυτοκράτορα στην οικογένεια των Ναβιγαγιόζι μέχρι το 1268, οπότε και εκδιώχθηκαν από τον Μιχαήλ H’ Παλαιολόγο. Το 1453 η Λ. πέρασε στους Γατελούζους και το 1456 στους Τούρκους. Κατακτήθηκε από τους Ενετούς το 1464, αλλά ανακατελήφθη από τους Τούρκους το 1479. Η Λ. απαλλάχθηκε από την οθωμανική κυριαρχία κατά τον A’ Βαλκανικό πόλεμο (1912), οπότε και κατελήφθη από τον ελληνικό στόλο. Στα νερά της Λ. έγινε η δεύτερη και τελευταία ναυμαχία των Βαλκανικών πολέμων, η περίφημη ναυμαχία της Λ. (5 Ιανουαρίου 1913), κατά την οποία ο ελληνικός στόλος υπό την ηγεσία του ναύαρχου Κουντουριώτη κατανίκησε τον τουρκικό.

Αρχαιολογία. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο συνοικισμός της Πολιόχνης της Λ., ένας από τους καλύτερα διατηρημένους οχυρωμένους προϊστορικούς συνοικισμούς της Ελλάδας, ο οποίος ιδρύθηκε κατά τη χαλκολιθική εποχή και εγκαταλείφθηκε κατά την περίοδο του χαλκού. Οι αρχαίες πόλεις του νησιού ήταν η Μύρινα στη δυτική ακτή, κοντά στο σημερινό Κάστρο, και η Ηφαιστία στη βόρεια ακτή του ανατολικού τμήματος του νησιού. Στο εσωτερικό του οχυρωμένου περιβόλου της Ηφαιστίας ήρθαν στο φως πολυάριθμες οικίες του τυρρηνικού στρώματος, δηλαδή εκείνου που προηγείται του αθηναϊκού αποικισμού· ένα ιερό (7ος-6ος αι. π.Χ.), με ενδιαφέροντα πήλινα ειδώλια και ομοιώματα αρχιτεκτονημάτων· ένα θέατρο (5ος-4ος αι. π.Χ.), το οποίο υπέστη τροποποιήσεις στους ρωμαϊκούς χρόνους, καθώς και μερικές τρίκλιτες παλαιοχριστιανικές βασιλικές. Στις τυρρηνικές νεκροπόλεις της Ηφαιστίας επικρατούσε αποκλειστικά η συνήθεια της καύσης των νεκρών. Οι ελικοειδείς διακοσμήσεις των αγγείων που βρέθηκαν στους τάφους μαρτυρούν τη διατήρηση της μυκηναϊκής παράδοσης, αν και δεν λείπουν τα ανατολίζοντα διακοσμητικά στοιχεία. Περίπου 3 χλμ. Β της Ηφαιστίας ανακαλύφθηκαν τα ερείπια του ιερού των Καβείρων. Εξαιτίας της ηφαιστειακής φύσης του νησιού, στη Λ. αναπτύχθηκαν πολύ νωρίς χθόνιες λατρείες της Γης, του Ηφαίστου και των Καβείρων.

Ενεπίγραφη επιτύμβια στήλη, που βρέθηκε στα Καμίνια της Λήμνου και αποτελεί το μοναδικό συγγενές με τα ετρουσκικά γλωσσικό τεκμήριο, το οποίο έχει βρεθεί έξω από το έδαφος της Ιταλίας.

Αγγείο από τον προϊστορικό οικισμό της Πολιόχνης, που ανακαλύφθηκε στην ανατολική ακτή της Λήμνου.

Το κτίριο του νέου αεροδρομίου της Λήμνου (φωτ. ΑΠΕ).

II

Οικισμός (υψόμ. 10 μ., 43 κάτ.) της Χίου. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Αμανής του νομού Χίου.